Μειώνοντας το φορολογικό κενό στον ΦΠΑ

Τα έσοδα από τον ΦΠΑ αντιπροσωπεύουν περί το 18% των συνολικών κρατικών εσόδων στην Ε.Ε., καθιστώντας το, σε μερικές ευρωπαϊκές χώρες, την πρώτη πηγή χρηματοδότησης του κρατικού προϋπολογισμού και σε άλλες τη δεύτερη. Σύμφωνα με την τελευταία μέτρηση (EC Vat Gap report 2022) του φορολογικό κενού στον ΦΠΑ από την Ευρωπαϊκή Eπιτροπή, η απώλεια των εσόδων ΦΠΑ από τη φοροδιαφυγή ανέρχεται σε 93 δισ. ευρώ. Η χώρα μας συγκαταλέγεται μαζί με Ρουμανία, Μάλτα και Ιταλία στις τέσσερις ευρωπαϊκές χώρες με τη μεγαλύτερη απώλεια εσόδων ΦΠΑ, ενώ έχει συντελεστή 24% όταν ο ευρωπαϊκός μέσος συντελεστής είναι 21,5%. Επίσης, η Ελλάδα συγκαταλέγεται στις χώρες, μαζί με Βέλγιο, Βουλγαρία, Τσεχία κ.ά., όπου τα έσοδα του ΦΠΑ είναι σημαντική πηγή χρηματοδότησης του κρατικού προϋπολογισμού. Συγκεκριμένα, τα έσοδα από τον ΦΠΑ είναι διπλάσια από τον φόρο εισοδήματος των ιδιωτών, σταθερά από το 2014 μέχρι σήμερα.

Κατά την εκτίμηση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (EC Annual report on Taxation 2023), κύριες αιτίες της φοροδιαφυγής στον ΦΠΑ είναι η απάτη στο ενδοκοινοτικό εμπόριο και η απόκρυψη φορολογητέων συναλλαγών στην ηλεκτρονική αγορά. Η ενδοκοινοτική απάτη εμφανίζεται στις συναλλαγές «από επιχείρηση σε επιχείρηση» και πραγματοποιείται με τη χρήση ποικιλίας εξελιγμένων μεθόδων μέσω των οποίων οι έμποροι χρησιμοποιούν καταχρηστικά τη νομοθεσία ΦΠΑ. Π.χ. η καταχρηστική χρήση του τελωνειακού καθεστώτος, που επιτρέπει στις επιχειρήσεις να εισάγουν αγαθά και στη συνέχεια να τα προμηθεύουν σε επιχειρήσεις άλλου κράτους-μέλους με ΦΠΑ, έτσι ώστε ο ΦΠΑ να επιβάλλεται μόνο μία φορά, στο κράτος-μέλος του τελικού προορισμού των αγαθών. Η φοροδιαφυγή ΦΠΑ στο ηλεκτρονικό εμπόριο συμβαίνει όταν οι φορολογικές αρχές δεν λαμβάνουν τον οφειλόμενο ΦΠΑ για αγορές αγαθών και υπηρεσιών που πραγματοποιούνται μέσω του διαδικτύου ή άλλων διαδικτυακών δικτύων επικοινωνίας. Αυτή η αιτία φοροδιαφυγής διαπράττεται συνήθως στη λιανική και μπορεί να λάβει διάφορες μορφές. Ενα παράδειγμα είναι, όταν ο ΦΠΑ καταβάλλεται σε κράτος-μέλος με χαμηλότερο συντελεστή ΦΠΑ σε σχέση με το συντελεστή του κράτους-μέλους, στο οποίο κανονικά οφείλεται.

Επιπλέον αυτών των δύο αιτιών φοροδιαφυγής, στη Γερμανία έχει μελετηθεί η συμβολή της οικονομίας της φροντίδας στη φοροδιαφυγή ΦΠΑ καθώς και της μετακύλισης από τον κανονικό στον μειωμένο συντελεστή ΦΠΑ στην εστίαση. Οι Φιλανδία, Γαλλία, Ολλανδία και Γαλλία είναι μερικές από τις χώρες που λαμβάνουν υπόψη τους τη φοροδιαφυγή στην οικονομία της φροντίδας κατά την άσκηση της φορολογικής πολιτικής. Στην Ιταλία, η μαύρη οικονομία και η παράνομη εργασία έχουν μετρηθεί και αναλυθεί ως παράγοντες του κενού ΦΠΑ. Στη χώρα μας εμπειρικά εκτιμούμε ότι η έκδοση και λήψη εικονικών τιμολογίων μεταξύ των επιχειρήσεων, η έκδοση εικονικών τιμολογίων στο εξαγωγικό εμπόριο, η μη έκδοση αποδείξεων στη λιανική και στην παροχή υπηρεσιών και η μη καταβολή του ΦΠΑ, παρότι δηλώνεται, είναι οι κύριοι παράγοντες του κενού ΦΠΑ. Σε απόλυτους αριθμούς, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει υπολογίσει την απώλεια εσόδων ΦΠΑ, στην Ελλάδα, σε 4,611 δισ. ευρώ, 5,660 δισ. ευρώ, 4,742 δισ. ευρώ, 6,021 δισ. ευρώ, 5,261 δισ. ευρώ, 4,705 δισ. ευρώ, 3,178 δισ. ευρώ αντίστοιχα για κάθε έτος από το 2014 έως και το 2020.

Σήμερα, η ψηφιοποίηση εκτιμάται ότι είναι το σημαντικό εργαλείο για τη μείωση του φορολογικού κενού στον ΦΠΑ παράλληλα με την απλοποίηση των φορολογικών διαδικασιών και τη μείωση του επιχειρηματικού κόστους για τη συμμόρφωση. Το VAT e-commerce package (2020), το σύστημα ανταλλαγής πληροφοριών πληρωμών CESOP (έναρξη εφαρμογής το 2024), και η πρόταση οδηγίας για τον ΦΠΑ στην ψηφιακή εποχή (ViDA) τον Δεκέμβριο του 2022 είναι πρωτοβουλίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής προς αυτή την κατεύθυνση. Κεντρική αντίληψη αυτών των πρωτοβουλιών είναι ότι το «tax just happens» μπορεί να συμβεί εάν υπάρχουν ορθές φορολογικές πληροφορίες στα επιμέρους στάδια της συναλλαγής και ο φόρος δηλώνεται και καταβάλλεται χωρίς να απαιτούνται υλικές ενέργειες.

Ενδιαφέρουσα είναι η εμπειρία από περισσότερες χώρες στην ανεύρεση λύσεων για τη μείωση του κενού ΦΠΑ. Στην Ιταλία, το τιμολόγιο είναι ηλεκτρονικό που αυθεντικοποιείται από τη φορολογική διοίκηση και γίνεται ενημέρωση της έκδοσής του σε πραγματικό χρόνο (real time) ενώ είναι εντατικοί οι έλεγχοι των συναλλασσόμενων στο ηλεκτρονικό εμπόριο. Ακόμη, όσοι διαπράττουν απάτη ΦΠΑ διαγράφονται από το φορολογικό μητρώο. Στην Ουγγαρία οι ταμειακές μηχανές έχουν διασυνδεθεί διαδικτυακά με τη φορολογική διοίκηση και η διαβίβαση των τιμολογίων γίνεται σε πραγματικό χρόνο ενώ, το αναγκαίο λογισμικό διατέθηκε δωρεάν στις επιχειρήσεις. Ακόμη, η παρακολούθηση της διακίνησης των φορτίων που μεταφέρονται με φορτηγά οχήματα γίνεται ψηφιακά (το ίδιο και στην Πολωνία). Στη Νορβηγία, γίνεται χρήση αλγορίθμων για τον εντοπισμό της φοροδιαφυγής ΦΠΑ. Στη Φινλανδία, οι δηλώσεις ΦΠΑ αποστέλλονται στους υπόχρεους προσυμπληρωμένες. Σε Φινλανδία, Δανία, Νορβηγία, Εσθονία, Κροατία και Σλοβενία, η φορολογική διοίκηση ενημερώνεται συνεχώς για τραπεζικές συναλλαγές που αφορούν εμπορικές πράξεις εντός της χώρας και εντός της Ε.Ε.

Στη Γαλλία και τη Γερμανία, οι ηλεκτρονικές πλατφόρμες φιλοξενούν ιστοσελίδες επιχειρήσεων μόνο αν αυτές διαθέτουν ΑΦΜ και είναι ενεργές φορολογικά. Τέλος, ενδιαφέρουσα είναι η τρέχουσα δοκιμή από τη σουηδική φορολογική διοίκηση ενός διαλογικού ρομπότ (chatbot) που απαντά σε ερωτήματα φορολογουμένων για ΦΠΑ.

Για την περαιτέρω μείωση του φορολογικού κενού στον ΦΠΑ στη χώρα μας, ο ΟΟΣΑ προτείνει κυρίως την εντατικοποίηση της χρήσης των I.T. συστημάτων και τη συνέχιση της κωδικοποίησης της νομοθεσίας (OECD, Economic Surveys Greece, 2023). Δυνατότητες προς αυτή την κατεύθυνση είναι η μαζική χρήση πλαστικού/ηλεκτρονικού χρήματος στις συναλλαγές, όταν μάλιστα τα μέχρι τώρα αποτελέσματα είναι ενθαρρυντικά (ΙΟΒΕ, 2021), η υποχρεωτική χρήση του ηλεκτρονικού τιμολογίου και της ηλεκτρονικής απόδειξης με διαβίβασή τους στη φορολογική διοίκηση σε άμεσο χρόνο (real time), η προσυμπλήρωση της δήλωσης ΦΠΑ από τη φορολογική διοίκηση, η συνεχής διαβίβαση πληροφοριών από ηλεκτρονικές πλατφόρμες που φιλοξενούν ιστοσελίδες επιχειρήσεων ή αυτοαπασχολούμενων και η φορολοταρία αποδείξεων με ικανά έπαθλα και με στόχευση, κάθε έτος, σε αποδείξεις συναλλαγών που παρουσιάζουν υψηλό κίνδυνο φοροδιαφυγής (όπως στη Πορτογαλία). Ακόμη, η μελέτη και ανάλυση των μορφών φοροδιαφυγής και απάτης ΦΠΑ στην Ελλάδα με παράλληλη δημοσιοποίησή της κάθε έτος καθώς επίσης η σύνταξη και δημοσιοποίηση ετήσιας έκθεσης εθνικού κενού ΦΠΑ (όπως σε Τσεχία, Εσθονία, Γαλλία, Ιταλία, Πορτογαλία, Σλοβακία, Σλοβενία κ.α.).

Αναγκαία προϋπόθεση μιας επιτυχούς προσπάθειας για τη μείωση του κενού ΦΠΑ και την αντιμετώπιση της φοροδιαφυγής είναι η τεχνική ικανότητα της φορολογικής διοίκησης για εξόρυξη, ανάλυση και αντιστοίχιση μεγάλων δεδομένων, για χρήση τεχνητής νοημοσύνης, για γεωεντοπισμό μεταφοράς φορτίων, για αποτύπωση των συναλλαγών και για ψηφιακή διασύνδεσή της με τις άλλες ελεγκτικές υπηρεσίες για άμεση ανταλλαγή πληροφοριών.

Εκτίμησή μας είναι ότι η μείωση του κενού ΦΠΑ στο μέσο επίπεδο της Ε.Ε., δηλαδή από το 19,7% στο 9,1%, θα επιτρέψει τη μείωση του συντελεστή ΦΠΑ τουλάχιστον στον μέσο όρο της Ε.Ε., που είναι 21,5% (στην Ισπανία 21% και στην Ιταλία 22%).