Οι εργασίες της 28ης Συνδιάσκεψης του ΟΗΕ για το Κλίμα COP-28, που έγινε στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα από τις 30 Νοεμβρίου μέχρι 12 Δεκεμβρίου και συμμετείχαν 200 κράτη, έπεισαν την παγκόσμια κοινότητα να προχωρήσει στη δραστική μείωση της χρήσης των ορυκτών καυσίμων. Πέρα από τις πανηγυρικές δηλώσεις του προέδρου της Συνδιάσκεψης, σουλτάνου Αλ Τζαμπέρ, για τη συμφωνία που επιτεύχθηκε, οι δηλώσεις της γενικής διευθύντριας του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, Κρισταλίνα Γκεοργκίεβα, είναι εκείνες που θέτουν την αναγκαιότητα ύπαρξης εργαλείων που θα χρηματοδοτούν την πράσινη μετάβαση.

Η Κρισταλίνα Γκεοργκίεβα είπε, μεταξύ άλλων, ότι η τιμή του άνθρακα –όπως διαμορφώνεται μέσω του φόρου άνθρακα ή της εμπορίας των εκπομπών– παρέχει ένα πολύ ισχυρό κίνητρο για στροφή σε επενδύσεις χαμηλών εκπομπών άνθρακα και για στροφή στα πρότυπα κατανάλωσης. Επίσης, η φορολόγηση του άνθρακα επιτρέπει στους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής να αντιμετωπίσουν την ανισότητα με το να ανακατευθύνουν τα έσοδα από τη φορολόγηση του άνθρακα στην αντιστάθμιση των οικονομικών συνεπειών από την πράσινη μετάβαση στα ευάλωτα τμήματα του πληθυσμού. Οι δηλώσεις αυτές δίνουν το στίγμα της λειτουργίας των περιβαλλοντικών φόρων.

Οι περιβαλλοντικοί φόροι, είτε αυτοί είναι φόρος στον άνθρακα είτε φόρος στην εξόρυξη πρώτων υλών ή φόρος στις εκπομπές στον αέρα (π.χ. NOx, SO2), είτε φόρος στα απορρίμματα ή στα λύματα, είτε φόρος στην υγειονομική ταφή ή φόρος στα πλαστικά, φόρος στην απόθεση μπάζων ή φόρος στα αδρανή υλικά, είναι ένα εργαλείο που μπορεί να δουλέψει για την πράσινη μετάβαση. Με αυτή τη λογική, η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία προτρέπει τα κράτη-μέλη να εισαγάγουν τους περιβαλλοντικούς φόρους. Μάλιστα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή διατυπώνει στο Εγγραφο προβληματισμού προς μια βιώσιμη Ευρώπη έως το 2030 ότι:

«[…]τα φορολογικά συστήματα και η τιμολόγηση στην Ευρωπαϊκή Ενωση θα πρέπει να είναι σχεδιασμένα κατά τρόπο ώστε να αντικατοπτρίζουν το πραγματικό κόστος, να αντιμετωπίζουν τα κύρια κοινωνικά και περιβαλλοντικά ζητήματα και να πυροδοτήσουν αλλαγές συμπεριφοράς σε ολόκληρη την οικονομία[…]».

Δικαιολογητικός λόγος για την εισαγωγή τους στο φορολογικό σύστημα έχει διατυπωθεί –πέρα από την αλλαγή των καταναλωτικών προτύπων– και η στροφή του επενδυτικού ενδιαφέροντος στη φιλοπεριβαλλοντική καινοτομία καθώς και η φορολογική ελάφρυνση της εργασίας. Αυτή η ελάφρυνση επιτυγχάνεται με τη φορολογική μετατόπιση από την εργασία προς την περιβαλλοντική κατανάλωση, με παράλληλη άρση των δυσμενών για το περιβάλλον επιδοτήσεων.

Πετυχημένα παραδείγματα επιβολής περιβαλλοντικών φόρων σε χώρες της Ευρώπης θεωρούνται ο φόρος στην πλαστική σακούλα στην Ιρλανδία, ο φόρος συσκευασίας ποτών στη Φινλανδία, ο φόρος υγειονομικής ταφής στο Ηνωμένο Βασίλειο, ο φόρος στο άζωτο στη Σουηδία και το τέλος στην άδεια αλιείας στην Ισλανδία.

Το 2021 οι περιβαλλοντικοί φόροι αντιπροσώπευαν το 5,5% του συνόλου των φορολογικών εσόδων στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Από αυτά, το 4,3% (ή το 78% των συνολικών εσόδων από τους περιβαλλοντικούς φόρους) είναι οι φόροι στην ενέργεια, το 1% στις μεταφορές (ή το 18% των συνολικών εσόδων) και το 0,2% στη ρύπανση και τους φυσικούς πόρους. Το 2020, το 56% αυτών των φόρων καταβλήθηκε από τα νοικοκυριά. Και, στο χρονικό διάστημα από το 2002 έως το 2019, η φορολογική μετατόπιση από την εργασία στην περιβαλλοντική κατανάλωση ήταν μικρή.

Στη χώρα μας, το 2021 το τέλος πλαστικής σακούλας έφερε έσοδα 10,62 εκατ. ευρώ και από την 1η Ιανουαρίου 2022 εισπράττεται περιβαλλοντικό τέλος 0,05 ευρώ, που επιβάλλεται χωριστά στα πλαστικά ποτήρια, στα καπάκια τους και στους περιέκτες τροφίμων μιας χρήσης. Τα έσοδα από το τέλος πλαστικών χρηματοδοτούν το Πράσινο Ταμείο για δράσεις προστασίας του θαλάσσιου περιβάλλοντος. Ακόμη, από την 1η Ιουνίου 2022 επιβάλλεται τέλος ανακύκλωσης για τα προϊόντα των οποίων η συσκευασία περιέχει πολυβινυλοχλωρίδιο (PVC), που αποδίδεται στον ΕΟΑΝ για τη χρηματοδότηση δράσεων ανακύκλωσης.

Ειδικός φόρος κατανάλωσης επιβάλλεται στη βενζίνη και στο φυσικό αέριο και ο νέος φορολογικός νόμος εισάγει το τέλος ανθεκτικότητας στην κλιματική κρίση, που αντικαθιστά τον φόρο διαμονής. Το νέο τέλος επιβάλλεται από την 1η Ιανουαρίου 2024 σε ξενοδοχεία, σε ενοικιαζόμενα δωμάτια και σε καταλύματα βραχυχρόνιων μισθώσεων.

Η εισαγωγή των φόρων αυτών, προκειμένου να είναι επιτυχής, προϋποθέτει σχεδιασμό προσανατολισμένο στη λογική του taxing bads. Δηλαδή, επιβάλλονται προκειμένου να καλύψουν το εκτιμώμενο εξωτερικό περιβαλλοντικό κόστος κατά την έκταση που αυτό δεν καλύπτεται από άλλα οικονομικά εργαλεία. Προϋπόθεση επιτυχίας είναι επίσης η σταδιακή εισαγωγή τους στο φορολογικό σύστημα μιας χώρας, ώστε να λειτουργήσουν ως κίνητρα για την ανάπτυξη της πράσινης τεχνολογίας και όχι ως ακόμη μία προσπάθεια να αυξηθεί το συνολικό ύψος της φορολογίας.

Η πιο σημαντική όμως προϋπόθεση επιτυχίας είναι η αποδοχή της κοινωνίας. Αυτή επιτυγχάνεται όταν οι περιβαλλοντικοί φόροι προωθούν οικονομική ανάπτυξη που παράγει δίκαια αποτελέσματα για όλους. Με άλλα λόγια, οι περιβαλλοντικοί φόροι μπορούν να αποτελέσουν εργαλείο για την πράσινη μετάβαση όταν ο σχεδιασμός για την εισαγωγή τους στο φορολογικό σύστημα συνοδεύεται από μέτρα αντιστάθμισης των οικονομικών συνεπειών της πράσινης μετάβασης στα ευάλωτα τμήματα του πληθυσμού, την άρση των επιδοτήσεων των δυσμενών για το περιβάλλον δραστηριοτήτων και τη στροφή του επενδυτικού ενδιαφέροντος στη φιλοπεριβαλλοντική καινοτομία.

της Θεοδώρα Λαζαρέτου*

Από το Παρίσι μέχρι τη Βαρσοβία και από το Δουβλίνο μέχρι την Αθήνα, όλο και περισσότεροι άνθρωποι δυσκολεύονται να ανταποκριθούν στα έξοδα απόκτησης, συντήρησης ή ενοικίασης κατοικίας. Σήμερα, ένας στους δέκα Ευρωπαίους πολίτες ξοδεύει περίπου το 40% του εισοδήματος του για στέγαση, της οποίας η ποιότητα τις πιο πολλές φορές δεν προσφέρει συνθήκες αξιοπρεπούς διαβίωσης (Sparrentak, OECD Forum).

Σύμφωνα, μάλιστα, με την έκθεση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου Access to decent and affordable housing for all (2021), τα τελευταία δέκα χρόνια, ο αριθμός των αστέγων στην Ε.Ε. έχει αυξηθεί κατά 70% ενώ πάνω από το 4% του ευρωπαϊκού πληθυσμού στερείται στέγης.

Παρόμοια είναι η κατάσταση και στις άλλες χώρες του δυτικού πολιτισμού (City Futures Research Centre, UNSW, 2023). Στη χώρα μας, σύμφωνα με στοιχεία της Eurostat (2023), περίπου 830.000 άτομα βιώνουν ακραία φτώχεια, ενώ η στέγαση οδηγείται σε υπέρμετρη επιδείνωση των συνθηκών της λόγω της ανόδου των ενοικίων, της απελευθέρωσης των πλειστηριασμών, των φαινομένων ενεργειακής φτώχειας και της ιδιωτικοποίησης της αγοράς ενέργειας (Κουραχάνης, ΙΜΕ ΓΣΕΒΕΕ (2023).

Πολιτισμικά, η στέγαση είναι δικαίωμα που συναρτάται με τη βούληση του κάθε ανθρώπου να κατέχει ένα χώρο που του παρέχει προστασία και ασφάλεια για να ζήσει. Δικαίωμα που κατατάσσεται στα θεμελιώδη δικαιώματα του Ευρωπαίου πολίτη (Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ενωσης, 2012/C 326/02) και που σύμφωνα με το άρθρο 21 παρ. 4 του Ελληνικού Συντάγματος 1975/1986/2001, «η απόκτηση κατοικίας από αυτούς που την στερούνται ή που στεγάζονται ανεπαρκώς αποτελεί αντικείμενο ειδικής φροντίδας του Κράτους».

Στον δημόσιο κοινωνικό διάλογο, η στέγαση αξιολογείται ως η ασπίδα προστασίας του ανθρώπου από φυσικούς και κοινωνικούς κινδύνους και ως η βάση οργάνωσης της καθημερινότητάς του. Αποτελεί, επίσης, θεμελιώδη προϋπόθεση για την ανάπτυξη δράσεων κοινωνικής ενδυνάμωσης, για την επαρκή προστασία της υγείας και για τη δυνατότητα εργασίας. Ταυτόχρονα, η επιδείνωση των στεγαστικών συνθηκών είναι συνιστώσα κοινωνικών ανισοτήτων και κοινωνικού αποκλεισμού (OECD, Brick by Brick Building better housing policies, 2021).

Το αίτημα για αλλαγή πλεύσης των κυβερνητικών στεγαστικών πολιτικών προς την κατεύθυνση της διάθεσης περισσότερων και καλύτερων κατοικιών προβάλλεται τόσο από διεθνείς οργανισμούς όσο και από δίκτυα κοινωνικής οργάνωσης (ETERON, 2022). Οι πολιτικές που προτείνονται (ΟΟΣΑ, ΔΝΤ) για την άμβλυνση της στεγαστικής κρίσης έχουν χαρακτήρα δημόσιας παρέμβασης και είναι πολυσχιδείς: κρατική επιδότηση ενοικίου, δημόσιες επενδύσεις για κατασκευή κατοικιών, πολεοδομικές διευθετήσεις, φορολογικά κίνητρα και αντικίνητρα (OECD, Housing Policy Toolkit). Σε σχέση με τη φορολογία, το αίτημα θέτει σε αμφισβήτηση τη λογική του παραδοσιακού φορολογικού συστήματος.

Σύμφωνα με την έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας, Living and Leaving / Housing, Mobility and Welfare in the European Union, 2018, το σύνηθες φορολογικό κίνητρο της έκπτωσης των τόκων, που καταβάλλονται για την αποπληρωμή των στεγαστικών δανείων, έχει συμβάλει περισσότερο στην απόκτηση ακριβής κατοικίας και πολύ λιγότερο στην επίλυση του στεγαστικού προβλήματος.

Η φορολογική σκέψη κινείται πλέον προς την κατεύθυνση της προοδευτικότητας σε ό,τι αφορά τη φορολογική μεταχείριση των ακινήτων και των εισοδημάτων που απορρέουν από αυτά (OECD, W/P no. 56/2022). Προτείνεται, η φορολόγηση των κενών οικιστικών ακινήτων με απαλλαγή στην περίπτωση κατοίκησής τους (έχει εφαρμοστεί στη Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο, το Ισραήλ, την Ιρλανδία και στις πολιτείες Βανκούβερ και Οκλαντ του Καναδά, με μακροπρόθεσμο αποτέλεσμα την αύξηση της διαθεσιμότητας ακινήτων προς ενοικίαση). Προτείνεται επίσης, η θέσπιση κινήτρων που μετατοπίζουν το ενδιαφέρον των κατασκευαστών (home developers) από την πώληση στην ενοικίαση οικιστικού ακινήτου. Π.χ., πρόσφατα στην Ολλανδία διαφοροποιήθηκε ο συντελεστής φόρου μεταβίβασης ακινήτων ανάλογα με τον αγοραστή: η μεταβίβαση είναι αφορολόγητη όταν ο αγοραστής είναι ηλικίας κάτω των 35 χρόνων (και η αξία του ακινήτου δεν υπερβαίνει τα 400.000 ευρώ), ο συντελεστής είναι 2% όταν ο αγοραστής αποκτά ακίνητο για κύρια κατοικία και 8% όταν ο αγοραστής είναι επενδυτής οικιστικών ή εμπορικών ακινήτων (Lexology 5.7.2021).

Στην ίδια κατεύθυνση είναι και η πρόταση για φορολογική επιβάρυνση των βραχυπρόθεσμων ενοικίων διακοπών καθώς και η υψηλότερη φορολόγηση των αγορών οικιστικών ακινήτων από ξένους αγοραστές (έχει εφαρμοστεί στον Καναδά από το 2016 και αποτελεί δέσμευση του Εργατικού κόμματος στο Ηνωμένο Βασίλειο), κάτι που επηρεάζει τις τιμές. Ακόμη, η μετατόπιση της άντλησης φορολογικών εσόδων από τον φόρο μεταβίβασης ακινήτων στον περιοδικό φόρο χρήσης, σε ετήσια βάση, επιτρέπει τη χρηματοδότηση δημόσιων επενδύσεων σε οικιστικά ακίνητα και άρα την αύξηση της διαθεσιμότητας. Πετυχημένη περίπτωση εφαρμογής είναι η Ολλανδία, που στη δεκαετία 2010 μετατόπισε το φορολογικό βάρος από τη μεταβίβαση του οικιστικού ακινήτου στον περιοδικό φόρο χρήσης ακινήτου, παράλληλα με μείωση της φοροελάφρυνσης των στεγαστικών δανείων.

Η κατεύθυνση στην ανακατανομή των πόρων για τη βελτίωση της πρόσβασης σε οικονομικά προσιτή ενοικιαζόμενη στέγαση εκτιμάται ως ιδιαίτερα σημαντική (IMF, 2021). Σε αυτή τη λογική, η Ιρλανδία και η Ιταλία, σήμερα, παρέχουν φορολογικές ελαφρύνσεις στους ενοικιαστές. Στις ΗΠΑ, η πρόταση νόμου του Δημοκρατικού γερουσιαστή Ron Wyden είναι προς την ίδια κατεύθυνση. Αντίθετα, η Δανία, το Ηνωμένο Βασίλειο έχουν επιλέξει ως κύριο μέσο άσκησης στεγαστικής πολιτικής την επιδότηση στέγασης στα νοικοκυριά με χαμηλά εισοδήματα – και η Ελλάδα επιλέγει το επίδομα στέγασης ως προνοιακό πρόγραμμα επιδότησης ενοικίου για τα ευάλωτα νοικοκυριά που μισθώνουν την κύρια κατοικία τους και ο πρόσφατος νόμος για τη στέγη ν. 5006/2022 θέτει την πρακτική της χορήγησης στεγαστικών δανείων στο επίκεντρο του ενδιαφέροντός του.

Η στεγαστική κρίση είναι εδώ, η επίλυσή της είναι πλέον κοινωνικό αίτημα και η φορολογία έχει τη δυναμική να αποτελέσει ένα από τα εργαλεία για την άσκηση κυβερνητικής στεγαστικής πολιτικής.

*Tax expert / επιστημονική συνεργάτιδα ΕΝΑ Δρ Νομικής ΕΚΠΑ, DEA de droit Universite Lyon III, Cert. Lund University, Cert. Boston University, Cert. Leiden University, Cert. IMF / VGAPx & VITARAx, TADAT (IMF) trained assessor

πηγή: www.efsyn.gr (ΠΑΤΗΣΤΕ ΕΔΩ)

Τι είναι ο φόρος που εφαρμόζεται ήδη σε 12 χώρες ● Τι προβλέπει η σχετική πρόταση Οδηγίας της Κομισιόν και από τι εξαρτάται η γενίκευση της εφαρμογής του.